حماسه هایی از شرق - سلامت و زیبایی

به گزارش سلامت و زیبایی، خبرنگاران(ایبنا)- نویسنده: جان باتلر/ مترجم: سیدامین موسوی زاده: اگر به طور اتفاقی چند ساعت وقت دارید و حوصله کلنجار کرفتن را دارید، در این جا دو ماجراجویی حماسی هیجان انگیز از ایران و خاورمیانه برای پرکردن زمان وجود دارد. اگر به حماسه های فارسی فکر کنیم، دو عنوانی که احتمالاً به فکر می رسد شاهنامه فردوسی و ویس و رامین اثر فخرالدین اسعد گرگانی است که هردو با ترجمه های عالی پنگوئن به وسیله دیک دیویس در دسترس است. هم چنین رستم و سهراب متیو آرنولد وجود دارد که بر اساس بخشی از شعر فردوسی است. در خصوص عربی نیز، هزار و یک شب بزرگ (و دارای مولف ناشناس)، مشهورترین است.

به تازگی دو جلد به لیست داستان های شرقی موجود در انگلیسی افزوده شده است و هر دو نیز از قالب های معمول حماسه منحرف می شوند: داستان ایرانی سمک عیار علاوه بر داشتن یک شاهزاده و زنان زیبا، یک فرد معمولی را به عنوان قهرمان داستان نشان می دهد، در حالی که داستان عربی شاهزاده خانم فاطمه در هسته خود یک زن جنگ جو دارد، و زنان مبارز دیگری که با او مخالف هستند و مردانی که او را دوست دارند یا با او می جنگند. در هیچ موردی قدرت های الهی یا مافوق بشری به قهرمانان نسبت داده نمی گردد (مثل چیزی که مثلا در هومرمی بینیم)، اگرچه آن ها البته در سمت راست خدا هستند. زنان در سمک عیار گل های ظریف و شنماینده نیستند؛ در عوض یک جادوگر قدرتمند و همین طور روح افزا، زن سرسخت دیگری در داستان حضور دارند که به سمک یاری می نماید تا ابتدا یک شاهزاده ایرانی و سپس یک شاهزاده خانم ربوده شده را نجات دهد. هر دو کتاب بخشی از آثار بسیار بزرگ تر هستند. سمک عیار کامل به پنج جلد می رسد، که این جلد نخست آن است (و بقیه هم قرار است منتشر شوند)، و داستان شاهزاده فاطمه از اثری با هفت جلد و بیش از شش هزار صفحه که به وسیله ملانی مگیدو استخراج و خلاصه شده است. این حماسه های بزرگ به آسانی همتایان غربی خود مانند سرود رولان یا ال سید را کوتاه جلوه میدهند و حتی حماسه های نثر مانند جنگ و صلح که هرکدام می توانند در یک جلد مفصل جا شوند. فقط پروست می تواند از این حیث به آن ها نزدیک گردد!

یک عیار، جنگ جویی ایرانی است که می تواند با یک سامورایی ژاپنی یا یک شوالیه سرگردان از یک عاشقانه آرتوری مقایسه گردد. او وفادار به رسته هم قطاران خویش است، که به وسیله جغرافیا معین نمی شوند. به عنوان مثال، سمک یک عیار از سرزمین چین (در اصل پسر شاه حلب است که به چین و ماچین می رود/ م) است که تصمیم می گیرد به شاهزاده خورشید، شاه پارس یاری کند تا برادرش فرخ روز را از شروانه بدجنس نجات دهد. او مانند سامورایی به یک اصول رفتاری پایبند است که شغال، مربی سمک، برای شاهزاده شرح داده است. شغال می گوید: هیچ محدودیتی برای عیاربودن وجود ندارد؛ اما هفتاد و دو اصل وجود دارد که هر عیار می داند. خوش بختانه برای شاهزاده، شغال همه چیز را خلاصه می نماید و می گوید دو مورد مهم عبارت اند از حفظ اسرار و یاری به احتیاجمندان. همان طور که رکسانا زنهاری، پژوهش گر، به ما می گوید، این اصل به جوانمردی معروف است؛ معیاری که با آن عیار جنگاوران سنجیده می گردد؛ اما، همان طور که در این جا اتفاق می افتد، عیار روحیه هم سنخی را در مردی می بیند که جان خود را برای یاری به برادرش در شرایطی ناامیدنماینده به خطر می اندازد، و این نشان می دهد شاهزاده خورشید شایسته این است که یک عیار به او یاری کند.

البته شخصیت های این دو قهرمان تا حدودی فرق دارد. سمک صرفا یک جنگاور بزرگ نیست. او باهوش و دلسوز است، هم چنین قادر به عشق و فداکاری است، و کاملا دوست داشتنی است، مانند شاهزاده خانم فاطمه، حداقل زمانی که یکی در سمت راست او واقع شده است. فاطمه نیز آمیزه ای از ویژگی های شخصیتی دارد. پیروزیت در مبارزات او اغلب به پنهان کاری بستگی دارد، اما برخلاف سمک، او مجبور است با دنیای سخت پدرسالار برخورد کند تا خودش باشد، بنابراین بخش خوبی از نبرد او این است که خود را بر اساس آن دنیا تعریف کند، که او را یک تهدید می شمرد. (مثل تامورا، ملکه جنگ جو در تیتوس آندرونیکوس شکسپیر) مانند سمک، فاطمه نیز به یک اصول جنگاورانه پایبند است، اما برخلاف سمک، او مشکلاتی هم با پدر و پسر عمویش، ولید، دارد و انتها او را در نبرد تن به تن شکست می دهد، پس از این که او به طور مداوم پیشنهاد ازدواج او را رد می نماید. اما ولید به او تجاوز می نماید و حاصل آن به پسری سیاه پوست به نام عبدالوهاب منجر می گردد، که خود این پسر پس از رد شدن به وسیله پدرش به یک جنگ جوی بزرگ تبدیل می گردد. او در شعری به مادرش می گوید: من ممکن است تاریک به نظر برسم، اما قلب من آن قدر روشن است که دنیا را روشن می نماید. پس از این، فاطمه خود را در برابر زن ترسناک دیگری، شاهدخت نورا می یابد که در مقطعی می گوید که ارتش فاطمه کوشش زیادی کرد، اما من امروز شانزده نفر از آن ها را کشتم. همچون سمک، فاطمه در بسیاری از نبردهای خود پیروز می گردد و همان طور که انتظار می رود بر همه سختی ها پیروز می گردد، و در آرامش در بستر خود ثروتمند و مشهور و سخاوت مند (او نورا را می بخشد و آزاد می نماید) و شرافت مند می میرد. البته این طرح با این واقعیت پیچیده آمیخته است که فاطمه یک زن است و تاب سرافکندگی را ندارد، اما مهارت های رزمی، زیرکی و قدرت شخصی او بر مردان داستان پیروز می گردد. در خصوص سمک، باید منتظر بمانیم تا جلد نهایی منتشر گردد.

احتیاجی به شرح بیش تر در خصوص طرح این دو کتاب در این جا نیست، اما شکل ارائه آن ها در اینجا به چند کلمه احتیاج دارد. سمک به وسیله جردن مکنر از ترجمه فریدون رسولی اقتباس شده است، اما کاملا معین نیست که اقتباس شده به چه معناست. مکنر، که فارسی نمی داند، خالق بازی شاهزاده ایرانی است و به همین علت می داند چه چیزی توجه مردم را به خود جلب می نماید؛ و انگار هم چون هاله ای از توماس باودلر، که اقتباسی مناسب سازی شده اما وحشتناک و ویکتوریایی از شکسپیر انجام داده بود عمل می نماید. آیا مگیدو و مکنر به نحوی متن ها را دستکاری نموده اند تا برای خوانندگان مدرن خوش آیندتر شوند؟ در مقدمه داستان قصه شاهزاده فاطمه، مگیدو اظهار می نماید که با حذف چند مرجع خاص فرهنگی که حواس را از طرح و شخصیت ها منحرف می نماید، بعضی از عبارت بندی های مذهبی را کم رنگ نموده است. او شرح نمی دهد که چه گونه این کار را انجام داده و هیچ نمونه ای هم نمی آورد. ما فقط باید حرف او را قبول کنیم. او هم چنین توصیفات بی فایده خشونت را حذف نموده است. اما آیا مترجم ایلیاد یا انهاید هم چنین کاری را انجام می دهند؟ مگیدو در ادامه شرح می دهد: من آن را به سبک خود ارائه نموده ام. حساسیت به سویه های چیرگی نژادی و مردسالارانه در روایت دانای کل، موجب از دست دادن خوانندگان معاصر خواهد بود. واقعا این گونه بوده؟ نمی دانیم. به هر حال، جامعه عربی که در کتاب به تصویر کشیده شده، خواه ناخواه، مردسالار و غالب است. و آیا ما به عنوان خواننده نمی خواهیم پیشینه فرهنگی را همان طور که در واقع بوده تجربه کنیم؟ مکنر علت اقتباس خود را ارایه متن واضح تر با صدای داستانی یک پارچه (و نیز دانای کل) بیان می نماید، زیرا چندین نسخه از سمک وجود دارد و روایات تک خطی، خسته نماینده یا تکراری به نظر می رسند. این ها شاید دلایل خوبی باشند. اما مشکل، در نهایت این است که سمک دقیقا شاهزاده ایرانی نیست و فاطمه هم مولان، زن شگفت انگیز یا قهرمان بازیهای گرسنگی نیست. داستان های بزرگ مانند این ها احتیاجی ندارند که به نوعی به بازی ها و فیلم های ویدیویی متصل شوند تا بتوانند تاثیر بگذارند یا علاقه خوانندگان را با دنیایی از تصاویر بصری و توجه کوتاه مدت حفظ نمایند. من قصد ندارم این شیوه ها را محکوم کنم - آن ها فقط باعث می شوند من دقیقا بدانم چه چیزی می خوانم. این متون چه قدر معتبر هستند، یا تا زمانی که روح اثر منتقل می گردد باید به آن اهمیت داد؟ البته جمع بندی سریع داستان در انتها شاهزاده فاطمه، بعضی سوالات را در خصوص اصالت نیز ایجاد نموده است. پس از همه ماجراها، فاطمه مریض می گردد و در یک سال حین حج در مکه طی یک پاراگراف کوتاه در انتهای کتاب می میرد.

با توجه به موارد ذکر شده، اظهارات فوق الزاما نشان نمی دهد که مترجم یا اقتباس نماینده به نحوی با ارائه یک متن غیرمعتبر، خواننده را فریب داده است، و شاید آن ها در سنجش محیط فرهنگی خوانندگان مدرن و انتظارات آن ها حق داشته اند. در نهایت این یک ترجیح شخصی است و مهم نیست که مخاطبان احتمالی چنین کتاب هایی چه کسانی باشند، اگرچه من بسیار شک دارم که افرادی که زن شگفت انگیز را دوست دارند، کتابی مانند داستان شاهزاده فاطمه را جستوجو نمایند. در نهایت غیرممکن است که کسی که با زبان اصلی آشنایی ندارد، دقیقا بداند که با متن چه کاری شده است، و شاید، از نظر مطالعه پذیر شدن هر دو کتاب، واقعا چندان اهمیتی هم نداشته باشد. قطعا سوابقی برای اقتباس وجود دارد؛ به عنوان مثال، در سال 1869، ویلیام موریس آغاز به انتشار نسخه های حماسه ایسلندی کرد. او از ترجمه انگلیسی تحت الفظی دوستش ایروکور مگنوسون استفاده کرد و نثر را به شعر تبدیل کرد، زیرا دانش خود او در خصوص ایسلندی بسیار ابتدایی بود. این کار بسیار آزادانه انجام گرفت، چرا که حماسه ها در اصل به نثر نوشته شده بودند. در عین حال، روش مورد استفاده موریس و مگنوسن به شدت با روش رسولی و مکنر در سمک متفاوت بود. آن ها می گویند: اولویت ما ایجاد نسخه ای سرگرم نماینده، خواندنی و در عین حال وفادارانه و کامل با زبان نوین از سمک عیار بود. و در این کار پیروز شدند، مانند مگیدو در شاهزاده خانم فاطمه.

با توجه به این واقعیت که این کتاب ها برای خوانندگان غربی چندان شناخته شده نیستند، مترجمان و اقتباس گران در دست یابی به آن ها برای مخاطبان وسیع تر کارهای فوق العاده ای انجام داده اند و البته هر کسی که آن ها را بخواند و لذت ببرد آزاد است که از قید و بندهای یک منتقد صرف نظر کند. این آثار روایاتی پرشتاب و هیجان انگیز هستند که علاقه خوانندگان را حفظ نموده و آن ها را به بیش تر خواستن وادار می نمایند، اگر چه حجم اولیه این دو اثر دلهره آور است! متون حاضر افزوده های شگفت انگیزی به دانش ما از ادبیات فارسی و عربی است و می توان امیدوار بود که خوانندگان را به جست وجوی آثاری مانند شاهنامه یا ویس و رامین سوق دهد، که همه آن ها به ما نگاهی اجمالی به جوامع ناآشنا، ساختارهای اجتماعی و چشم اندازهای فرهنگی و هم چنین قصه هایی عالی می دهند. هر دو به شدت توصیه می گردد.

شناسنامه کتاب

Samak the Ayyar: A Tale of Ancient Persia, by Freydoon Rassouli and Jordan Mechner, Columbia University Press (August 3, 2021), 464 pages.

سمک عیار: قصهای از ایران باستان، فریدون رسولی (مترجم)، جردن مکنر (اقتباس نماینده)، انتشارات دانشگاه کلمبیا (آگوست 2021)

The Tale of Princess Fatima, Warrior Woman: The Arabic Epic of Dhat al-Himma, by Melanie Magidow, Penguin Classics (August 3, 2021), 208 pages

حکایت شاهزاده فاطمه: زن جنگجو: حماسه عربی از ذات الحیمه، ملانی مگیدو، پنگوئن کلاسیک،(آگوست 2021)

* جان باتلر اخیراً به عنوان دانش یار علوم انسانی در کالج دانشگاهی شمال در پاس، مانیتوبا، کانادا بازنشسته شده و در دانشگاه های کانادا، نیجریه و ژاپن تدریس نموده است. وی در ادبیات سفرنامه ای آغازین امروزی (به ویژه سفرهای آسیایی) و تاریخ فکری قرن هفدهم تخصص دارد. از آثار او می توان اشاره نمود به: سفرنامه سر توماس هربرت در آفریقا، ایران و آسیای بزرگ (2012)، شرایط کنونی امپراتوری عثمانی سر پل رایکو (1667)، خارج از راه هموار: مقاله هایی درباره نویسندگان ناشناس سفرنامه.

منبع: آنالیز کتاب های آسیایی